Şakalar, fıkralar ve “geçmişin yaban ülkesinde” yaşamış insanları güldüren her şey, tarihçiler için araştırması en zor ama en ödüllendirici tarihsel kaynaklar arasında sayılabilir. Erken modern dönemde anlatılmış ve yazıya geçirilmiş şaka ve fıkralar, insanlar ve hayvanların ilişkisi üzerine düşünmek için de bir fırsat.
Bir atasözünü, bir espriyi, ritüel ya da şiiri kavrayamadığımız zaman, bir şeylere yaklaştığımızı biliriz. Belgeyi en karanlık noktasından yakalayarak, yabancı bir anlam sistemini çözmeyi başarabiliriz. İzlenen yol tuhaf ve harika bir dünya görüşüne kadar bile uzanabilir. (Robert Darnton, Büyük Kedi Katliamı)
Hafıza-i Beşer: Osmanlı Yazmalarından Hikâyeler’de sergilediğimiz, 1825-1826 tarihinde Mehmed Emin b. Yahya Mukimzâde tarafından istinsah edilmiş bir yazmanın içinde bulunan Mahkeme-i Tuyur ya da Niza-i Tuyur (kuş mahkemesi ya da kuşların ihtilafı) isimli eser, latife, yani güldürme amacıyla anlatılmış bir hikâye. Eserin başında, on sekizinci yüzyılın en önemli şairlerinden, sadrazam Ragıb Paşa (ö. 1763) tarafından yazıldığına dair bir ifade varsa da bu başka kaynaklar tarafından doğrulanmıyor.
Mahkeme-i tuyur, Ragıp Paşa? (ö. 1763). İstinsah: Mehmed Emin b. Yahya Mukimzâde, 1825-1826. Suna ve İnan Kıraç Vakfı Elyazması Koleksiyonu, ŞR 92/4.
Hikâyemiz, Kuş Göçtü senesinin Hüdhüd ayında, Kuşadası şehrinin Güvercinlik kasabası, Üveyik mahallesinde geçiyor. Kuşların şikâyeti üzerine bir mahkeme toplanıyor, kadısı, şikayetçileri ve şahitleri hep kuşlar olan bu mahkemede Karagöz Çelebi ibn Atmaca, Şahin Ağa ibn Sunkur, Sığırcık Çoban, Kuzgun Hâce ve Mezgeldek Sipahi gibi karakterler boy gösteriyor.
Acayib-ül Mahlukat içinde kuşların toplantısı. İstinsah: 1717. Walter Arts Museum.
Bu hikâye bize, hemen hemen aynı dönemlerde ama dünyanın başka bir köşesinde yaratılmış bir başka latifeyi hatırlatıyor. Modern tarih yazımının en önemli klasiklerinden olan Büyük Kedi Katliamı’nda kültür tarihçisi Robert Darnton’ın irdelemesiyle meşhur olan bu diğer hikâye, on sekizinci yüzyıl Fransası’nda bir matbaada geçiyor. Devrim öncesi Fransa’sının sınıfsal açmazlarından bunalmış matbaa işçileri, kendilerine hak ettiği saygıyı göstermediğini düşündükleri ustaların hanımının, en güzel mamalarla beslenen kedilerini, bir gece yarısı kurdukları mahkemede yargılıyor. Mahkeme sonucunda kedi suçlu bulunuyor ve ceza olarak asılıyor. Bize korkunç gelen bu hikâye, işte bu işçiler için kahkahalarla gülünecek kadar komik. Peki ama neden?
“First stage of cruelty.” William Hogarth, 1751. Wikimedia Commons
Bir grup kocaman adamın keçiler gibi meleyip iş aletleriyle tempo tutarken, bir ergenin savunmasız bir hayvanın katledilme ritüelinin canlandırılmasında o kadar komik olan nedir? Bizim buradaki espriyi anlamayı başaramamamız, endüstri çağı öncesi Avrupa’daki işçilerle aramızdaki mesafenin büyüklüğünün bir göstergesidir. Bu uzaklığın algılanması bir araştırmanın başlangıç noktasını oluşturabilir; çünkü antropologların bulgularına göre, yabancı bir kültürü anlamanın en iyi giriş noktası en bulanık, en anlaşılmaz göründükleri yerlerdir… Büyük kedi katliamının arkasındaki espriyi anlarsak, Eski Rejim’deki zanaat kültürünün temel bir unsurunu anlamamız da mümkün olabilir. (Robert Darnton, Büyük Kedi Katliamı)
Robert Darnton işte bu hikâyeyi, antropolojik teorilerin yardımıyla katman katman inceleyerek, kültürel tarih alanının kurucu metinlerinden birini kaleme almış ve 1980’ler sonrasında yetişen tarihçilere yepyeni ufuklar göstermişti.
Darnton, Robert. Büyük Kedi Katliamı: Aydınlanma Fransa’sında Düşünceler, İnanışlar. Çeviren Mustafa Yılmazer. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2015
Bu 1 Nisan’da şaka yapacak, gülecek enerjimiz olmayabilir, belki de bu, şaka, fıkra ve kahkahanın insanlık tarihindeki yerine ve bizim hakkımızda ne söylediğine dair düşünmek için bir fırsattır. Koç Üniversitesi Yayınları’nın Mustafa Yılmazer çevirisiyle yayımladığı Büyük Kedi Katliamı’na bugünlerde ulaşamıyorsanız bile, İstanbul Araştırmaları Enstitüsü araştırmacılarının seçtiği, her yerden erişilebilir birkaç okuma tavsiyesini sizlere sunuyoruz, tüm insanlık olarak doya doya güleceğimiz günlerin ümidiyle!
- Georgeon, François , “Rire dans l’Empire ottoman?” Revue des mondes musulmans et de la Méditerranée 77-78 (1995): 89-109. https://www.persee.fr/doc/remmm_0997-1327_1995_num_77_1_1714
- Hoy, Mikita. “Bakhtin and Popular Culture.” New Literary History 23, s. 3 (1992): 765-82. https://www.jstor.org/stable/469229
- Dickie, Simon. “Hilarity and Pitilessness in the Mid-Eighteenth Century: English Jestbook Humor.” Eighteenth-Century Studies 37, s. 1 (2003): 1-22. www.jstor.org/stable/25098027
- Miller, Paul Allen. “The Bodily Grotesque in Roman Satire: Images of Sterility.” Arethusa 31, s. 3 (1998): 257-283. doi:10.1353/are.1998.0017
- Peterson, Anna. “Lucian in Byzantium: The Intersection of the Comic Tradition and Christian Orthodoxy in the Anonymous Patriot.” Journal of Late Antiquity 10, s. 1 (2017): 250-269. doi:10.1353/jla.2017.0008