Eis tēn Polin, fakat Şehir Nerede: Konstantios’un İstanbul’u

İstanbul’un coğrafi konumlandırılışı, her zaman bugün bildiğimiz şekilde değildi. 28° doğu meridyeninin Konstantinopolis’in tarihsel merkezi olan Milion‘un üzerinden geçişi ancak bir asırdan biraz daha eski bir gelişmedir. İstanbul’un konumuyla ilgili elimizdeki bir veri, 1830’dan 1834’e kadar Rum Ortodoks Patrikliği görevini üstlenen Konstantios’un bir eserinden geliyor. Konstantios’un, ilk kez 1824’te Venedik’te Yunanca olarak basılan, İstanbul’un Antik Yunan kolonisi Byzantion’dan Osmanlı Kostantiniyyesi’ne kadar tarihini ele aldığı eseri, Eski ve Yeni Konstantinopolis, ilk baskısından sonraki elli sene içinde Fransızca, İngilizce, Karamanlıca ve Türkçe’ye tercüme edilir. Eserin büyük bölümü şehrin Bizans dönemi ve Bizans’ın inşa ettiği eserlere odaklıdır. Bizans tarihine yönelik akademik merakın henüz ortaya çıktığı on dokuzuncu yüzyılda, eserin kısa sürede Osmanlı’da ve ötesinde konuşulan bunca dile çevrilmiş olması şehrin tarihine olan yerel ilginin çeşitliliğini ve imparatorluk ötesinden yönelen merakı vurgulayan bir gelişmedir.

Eserin başında Konstantinos’un askeri başarılarının ardından Byzantion’u ele geçirip kendi adını vererek Roma İmparatorluğu’nun yönetim merkezi haline getirişi aktarılıyor. 11 Mayıs 330’da törenlerle Yeni Roma adını alıp hemen ardında da imparatorun adıyla anılmaya başlanan Konstantinopolis’in bu önemli dönüşümünün sebeplerini de aktarıyor Patrik Konstantios. Buna göre, Konstantinos’un kendinden önceki imparatorlardan çok daha cesur bir şekilde bu kararı alması, şehrin stratejik pozisyonu ve iklimsel elverişliliği ile ilişkilendiriliyor.

İşte anlatının tam burasında Konstantios, Konstantinopolis’in yerküre üzerindeki konumunu oldukça modern bir bilimsel kesinlikle belirtir: şehir 41. enlem ve 47. boylam üzerindedir. Eserde verilen boylam değerinin bugün bildiğimiz şekliyle 28 yerine 47 olmasını dolaylı olarak haritacılık alanında tam da Konstantinopolis’te yaşanan bazı gelişmelerle bağlantılıdır.

Konstantios’un bu coğrafi bilgisinin kaynağı öyle görünüyor ki, 1803’te Osmanlı Türkçesi’ne Cedid Atlas Tercümesi adıyla kazandırılıp tüm haritaları yeniden üretilerek 50 adet basılan ve bir kopyası III. Selim’e hediye edilen eserin içindeki William Faden’in 1785’te Londra’da yayımladığı A map of the Mediterranean Sea, with the adjacent regions and seas in Europe, Asia, and Africa olmalı. Büyük Britanya kralı III. George döneminde kraliyet haritacısı olan Faden’in haritası, 1884’te Greenwich’in başlangıç meridyeni olarak kabul edilmesinden yüz yıl kadar önce başlangıç meridyeni olarak birbirlerinden farklı boylamlarda olan Kanarya Adaları’nın en batısındaki Ferro Adası ve Londra’yı almıştı. Konstantinopolis ise Ferro Adası başlangıç kabul edildiğinde 47. meridyenin üzerine denk geliyordu.

Bu haritanın İstanbul’da basılması, Osmanlı haritacılığının Avrupa’daki artan bilimsel yöntemlerle veri toplayıp haritalandırma biçimini benimsemesinin en erken örneklerinden kabul edilir. Osmanlı’daki bu ilginin aracısı III. Selim’in Londra elçisi Yûsuf Âgâh Efendi’nin maiyetinde görev almış olan Mahmud Râif Efendi’nin çabaları olmuş, Faden’in haritası İstanbul’a getirilmiş ve burada basılmıştır.

 

 

Faden’in on sekizinci yüzyılın sonunda Akdeniz haritası çizerken onu başlangıç meridyenini Kanarya Adaları’nın batı ucundaki Ferro Adası’ndan geçirmeye iten muhtemel fikir bizi Konstantinopolis’in tarihine geri götürüyor. Avrupa imparatorluklarının başlangıç meridyeni olarak genellikle kendi başkentlerini benimsedikleri, Osmanlı’nın da Konstantinopolis’in fethinden itibaren 0 noktası olarak başkenti ilan ettiği bu şehri aldığı erken modern dönemde, Faden’in Londra’ya alternatif olarak Ferro’yu göstermesi pek de yaygın bir tutum değildir. Faden’in 1779’da yayımladığı New York haritasında ve bu dönemde Amerikan Bağımsızlık Savaşı dolayısıyla bolca ürettiği ABD’nin çeşitli bölgelerinin haritalarında başlangıç meridyenini Londra’ya konumlarken Akdeniz haritasında denkleme bir de Ferro Adası’nı eklemesinde öyle görünüyor ki Rönesans’taki Akdeniz algısını epeyce belirlemiş olan Ptolemaios’un (Batlamyus) yönergeleri ile hazırlanmış haritaların etkisi var. Dokuzuncu yüzyılda Abbasi haritacılarının sıkça esas aldığı Ptolemaios’un Coğrafya‘sının 1300’ün başında Konstantinopolisli keşiş Maksimos Planoudēs’in çabalarıyla haritalandırılması bir yüz yıl sonra İtalya’da yankı uyandırır. Planoudēs 1200’lerin sonunda Khora Manastırı’nda (Kariye Camii) faaliyet gösteriyordu ve Ptolemaios’un Coğrafya’sını Bizans’a yeniden tanıttı, bununla da kalmayıp, yaptığı yolculuklar bu eserin Rönesans İtalya’sındaki bilinirliğini de artırdı. İlk kez 1406’da Latince’ye Jacopo d’Angelo tarafından tercüme edilip yayımlanan eser Bizans’ta üretilen kopyalara dayanıyordu. Bu haritanın, Topkapı Sarayı’ndaki nüsha da dahil olmak üzere bazı kopyaları mevcut fakat bunların ilki Vatikan’daki Urb. Gr. 82 kodlu yazmada bulunur. Akdeniz havzası, Kuzey Afrika ve Hindistan’ı gösteren bu ‘Dünya haritası’nın başlangıç meridyeni, bilinen dünyanın batıdaki ucu olan Kanarya Adaları’nın batı noktasıdır. Bu haritaya göre Byzantion (o günkü Konstantinopolis) 50 ile 55. meridyen arasında bir noktada görünse de küre projeksiyonundaki değişimler ve mesafelerin doğru ölçümü ile Faden’in haritası, 0 noktasını Ptolemaios’un işaret ettiği gibi Ferro Adası’ndan geçirir ve Konstantinopolis 47. meridyene denk düşer.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1824’te İstanbul’da, 11 Mayıs 330’da Yeni Roma adıyla imparatorluk başkenti ilan edilen şehrin tarihini yazan Konstantios, çağdaşı bilimsel yöntemlerle ama bir o kadar da Antik Dünya’da gelişen coğrafi fikirlerin etkisiyle 1785’te hazırlanıp 1803’te İstanbul’da da basılan Faden haritasının, yazarın yaşadığı coğrafyaya olan etkisinin ürünü olan cümleyi yazmış ve İmparator Konstantinos’un şehrini 47. meridyene yerleştirmiştir. Bir tarih anlatısında karşılaştığımız bu derece yeni fakat bir o kadar da kronolojik ve mekânsal olarak dolambaçlı bu coğrafi bilgi, on dokuzuncu yüzyıl dünyasında tarihle kurulan ilişki ve bilimsel ilerlemenin küresel düzeyde bulduğu yankılara dair bir örnek. Bilginin dolaşımını sağlayan böylesi geniş bir mekânsal ve kronolojik ağın küçük bir kesişim noktasına bir tarih anlatısının içindeki ufak bir detayda rastlamanın mümkün olduğu bu dünyada, Konstantinopolis’in konumu da yeniden belirlenmişti.
  

Teşekkür:

Hafıza-i Beşer: Osmanlı Yazmalarından Hikayeler sergisinin küratörü K. Mehmet Kentel’e Konstantios’un eserine dikkat çektiği, Risale-i Heyet-i Sabıka-i Kostantiniyye Tercümesi’nin transkripsiyonu üzerinde çalışan Firuzan Melike Sümertaş’a çalışmasının erken bir halini benimle paylaştığı için teşekkür ederim.

Kaynakça:

“A Chorographical Map of the Province of New-York in North America, Divided into Counties, Manors, Patents and Townships; Exhibiting Likewise All the Private Grants of Land Made and Located in That Province.” Londra: 1779. https://www.loc.gov/item/74692647/.
Berggren, J. L. ve Alexander Jones, der. Ptolemy’s Geography: An Annotated Translation of the Theoretical Chapters. Oxford: Princeton University Press, 2000.
Beydilli, Kemal. “Mahmud Râif Efendi.” TDV İslam Ansiklopedisi. Türkiye Diyanet Vakfı. Erişim 06 Mayıs 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/mahmud-raif-efendi.
Breda, Carl Fredrik von. Yûsuf Âgâh Efendi, 1794-1796. Suna ve İnan Kıraç Vakfı Oryantalist Resim Koleksiyonu.
Cedid Atlas Tercümesi. İstanbul: Tab’hane-yi Hümayun, 1803. http://hdl.loc.gov/loc.gmd/g3200m.gct00235.
Constantios. Ancient and Modern Constantinople. Çeviren John P. Brown. 1868.
Boğaziçi Üniversitesi Kütüphanesi
Emiralioğlu, Pınar. Geographical Knowledge and Imperial Culture in the Early Modern Ottoman Empire. Burlington VT: Ashgate, 2014.
Eyice, Semavi. “İstanbulun Fetihten Önceki Devre Ait Eski Eserlerine Dair Bir Kitap Hakkında.” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 5 (1954): 85-90.
Faden, William. “A Chorographical Map of the Province of New-York in North America, Divided into Counties, Manors, Patents and Townships; Exhibiting Likewise All the Private Grants of Land Made and Located in That Province.” Londra: 1779. https://www.loc.gov/item/74692647/.
———. “A Map of the Mediterranean Sea with the Adjacent Regions and Seas in Europe, Asia and Africa.” Londra: William Faden, 1785. David Rumsey Map Collection. http://www.davidrumsey.com/maps960036-24828.html.
Karamustafa, Ahmet T. “Military, Administrative, and Scholarly Maps and Plans.” The History of Cartography, Vol. 2, Bk. 1, Cartography in the Traditional Islamic and South Asian Societies, derleyen J. B. Harley ve David Woodward, 209-28. Chicago: University of Chicago Press, 1992.
Konstantios. Παλαιά τε και νεωτέρα ήτοι περιγραφή Κωνσταντινουπόλεως [Eski ve Yeni Konstantinopolis]. İstanbul: Demetrios Paspalle Matbaası, 1844.
Manners, Ian. European Cartographers and the Ottoman World, 1500–1750: Maps from the Collection of O. J. Sopranos. Chicago: The Oriental Institute, 2007.
Pedley, Mary. “Maps, War, and Commerce: Business Correspondence with the London Map Firm of Thomas Jefferys and William Faden.” Imago Mundi 48 (1996): 161-73. https://www.jstor.org/stable/1151268.
Petropulo, Yorgaki. “Risale-i heyet-i sabıka-i Kostantiniyye tercümesi.” İstanbul, 1860. ŞR. 364. Suna ve İnan Kıraç Vakfı Elyazması Koleksiyonu.
Sümertaş, F. Melike. “İstanbul’u ‘Rumca’ Okumak: On Dokuzuncu Yüzyılda İstanbul Üzerine Rumca Literatür ve Dönüşümü.” Osmanlı İstanbulu V, derleyen Feridun M. Emecen, Ali Akyıldız, ve Emrah Safa Gürkan, 623-635. İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Yayınları, 2018.
“Urbinas gr. 82”, ca 1300. Biblioteca Apostolica Vaticana.

Yazar: Emir Alışık, Proje Yöneticisi, Bizans Araştırmaları Bölümü, İstanbul Araştırmaları Enstitüsü