Cyril Mango “Aetos”: Studies Presented to Him kitabının lansmanında, 14 Nisan 1998. (Anne McCabe’in izniyle).
Bizans çalışmalarının önde gelen ismi, nazik ve cömert Profesör Cyril Mango’nun (14 Nisan 1928–8 Şubat 2021) vefat haberini büyük bir üzüntüyle karşıladık. Eşi Marlia Mango, ailesi, dostları ve öğrencilerine başsağlığı dileklerimizi sunuyoruz.
Cyril Alexander Mango İstanbul’un, yirminci yüzyılın başlarındaki çok kültürlü ortamında doğup büyümüştür. Yazdığı Atatürk biyografisiyle tanınan kardeşi Andrew ile birlikte verdiği bir röportajdan, baba tarafından büyük dedeleri Dimitri’nin Sakız Adası’nda doğduğunu, sonrasında Kiklad Adaları’ndan biri olan Siros’a (1821), oradan da Kostantiniyye’ye (1840) taşındığını ve burada Katolik Kilisesi’ne matbaacı olduğunu öğreniyoruz.[1] 19. yüzyılın sonunda oğlu Anthony, Corfu’dan Venedik asıllı ortağı ile, Foscolo Mango gemicilik şirketini kurdu ve şirket başarılı oldu. Ailenin serveti, 1929’daki borsa çöküşü ile yitip gitti.
Foscolo Mango gemicilik şirketi antetli kağıdı, Aralık, 1908.
Anthony ve Epirus’lu bir aileden gelen Rum eşi, İstanbul’un Galata semtindeki bir konağı aile evine dönüştürerek beş çocuklarını burada büyüttüler. Oğullarından John, Osmanlı’nın Berlin Kongresi’ne katılan (1878) hariciye nazırı ve Sisam Beyi Aleksandros Karatodori Paşa’nın kızı ile evlendi. 1900 yılı civarında, Cyril ve Andrew’un babası olan küçük oğulları Alexander ise Cambridge’de hukuk okumak üzere İngiltere’ye gitti. 1902 yılında İngiliz vatandaşı olduktan sonra İngiliz konsolosluk mahkemesinde avukatlık yapmak ve Galata’daki Foscolo Mango şirketinin yöneticisi olarak çalışmak üzere İstanbul’a döndü. Bakü’de petrol sanayinde mühendis olarak çalışan bir Rus babanın, Adelaide Damonov isimli mülteci kızı ile evlendi. “Ada”, annesi ve babasının ölümünün ardından 1920 civarında İstanbul’a geldi. Çift, birlikte Andrew, Antony ve Cyril isimli üç erkek çocuk büyüttü.
Cyril, gençken Bizans anıtlarına ilgi duymaya başladı ve İstanbul’da İngiliz Erkek Lisesi’nde okudu. Yaz aylarında gittiği Büyükada’daki, İmparatoriçe Eirene’nin yaptırdığı manastır duvarlarının kalıntıları Cyril’in dikkatini çekti. Sonraları filolojiden tarih, epigrafi, sanat tarihi ve arkeolojiye kolayca geçebilmesinde ve Yunanca, Rusça, İngilizce, Fransızca ve Türkçe dillerini rahatlıkla konuşabilmesinde, muhtemelen çocukluğundaki kültürel bağlam etkili olmuştur.
Cyril Mango, Aleksandros G. Paspatis (1814–91) ve Alexander Van Millingen (1840–1915) gibi önemli isimlerin, çok dilli ve pek çok alanda bilgili kişilerin ve diğer Konstantinopolis hayranlarının varisidir. Ernest Mamboury’nin (1878–1953) kendisine Bizans İstanbul’u ile ilgili uzun yıllar sürdürdüğü çalışmaların arşivlerini ve çizimlerini miras bırakması şaşırtıcı değildir. Nitekim Mango, Sorbonne Üniversitesi Tarih Fakültesi için hazırladığı doktora tezine (1953) dayandırarak yazdığı bir monograf olan “Brazen House: A Study of the Vestibule of the Imperial Palace of Constantinople” (1955) başlıklı eserinin giriş bölümünde bu armağanı anlatır.
Cyril, İngiliz Erkek Lisesi’nden mezun olduktan sonra kendisini bir dünya vatandaşı haline getirecek akademik kariyer yolculuğuna başladı; yüksek lisansını St Andrews’ta tamamladıktan sonra doktorasını yapmak üzere Paris’e gitti. Washington DC’deki Dumbarton Oaks’ta, genç akademi üyesi (junior fellow) (1951–53), akademi üyesi (fellow) (1953–54), araştırma görevlisi (1954–55), öğretim üyesi (1955–58), yardımcı doçent (1958–61) ve doçent (1961–63) olarak toplamda on iki yıl geçirdikten sonra, King’s College London’daki Language and Literature in the Classics Bölümü’nde Koraes Modern Yunan ve Bizans Tarihi, Dili ve Edebiyatı Profesörü (1963–68) oldu. Oxford Üniversitesi’nde (Exeter College) Bywater ve Sotheby Bizans ve Modern Yunan Profesörü (1973–95) olarak görev almadan önce Dumbarton Oaks’a Bizans arkeolojisi profesörü (1968–73) olarak geri döndü. Mango 1976 yılında British Academy’ye seçildi. Mango’nun dünyanın farklı yerlerinden gelen sayısız öğrencisi zamanla sivrilen alanın saygın uzmanları haline geldi.
Mango, eğitimini tamamladıktan sonra dahi kopmadığı Paris’te, Paul Lemerle’in (1903-89) yetiştirdiği Bizans uzmanları ile yakın bilimsel bağlar geliştirdi. 1983 yılının Nisan ayında Collège de France’ta verdiği konferanslar Le développement urbain de Constantinople (IVe–VIIe siècles) (1985) başlığı altında yayımlandı. Académie des Inscriptions et Belles Lettres 2002 yılında Mango’yu yabancı temsilci olarak seçti.
Mango, King’s College’ta Koraes Profesörü iken, Yunanistan’la da yakın ilişkiler geliştirdi. 2013 yılından itibaren Hristiyan Arkeoloji Derneği’nin fahri üyeliğine seçildi. Deltion tes Christianikes Archaiologikes Hetaireias için yazdığı makaleler, Bizans ikonografisi çalışmalarında ufuk açıcı niteliğe sahiptir. Meslektaşları ve arkadaşlarının kendisini 80. yaş günü dolayısıyla onurlandırdıkları Atina Gennadius Kütüphane’sindeki sempozyumda, “Konstantinopolis’i Hayal Etmek (Imagining Constantinopole)” başlıklı açılış konuşmasını yapmıştır.
Mango, uzun kariyeri boyunca, Bizans anıtlarını, genellikle öğrencileri ile birlikte, ziyaret etmek, arkadaşı Ihor Ševčenko (1922–2009) ile epigrafik araştırmalar yapmak ve mozaikler, objeler ve çeşitli buluntuları incelemek üzere doğduğu şehre geri dönmekten keyif alırdı. 1962 yılında, Materials for the Study of the Mosaics of St. Sophia at Istanbul başlıklı eserini yayımladı. İstanbul Arkeoloji Müzeleri ile de yakın temasını korudu ve şehirdeki yeni keşifleri yakından takip etti. Mango ayrıca İstanbul Üniversitesi’nde Bizans Sanatı Ana Bilim Dalını kuran Semavi Eyice (1922–2018) ile de iletişim halindeydi. İki uzman birbirlerine, bazıları İstanbul Araştırmaları Enstitüsü’nün Semavi Eyice koleksiyonunda bulunan kitaplar, ayrı basımlar ve mektuplar gönderirdi.
Cyril Mango çok üretken bir yazardı. Hacimli kaynakçası, kaleme aldığı 200’den fazla başlıktan oluşur.[2] Gerçekleştirdiği muhtelif arkeolojik geziler, Konstantinopolis’in ötesine geçmiş, Kıbrıs’a (Koutsovendis’teki St. Chrysostomos manastırı), Mezopotamya’nın Türkiye’de kalan bölümü ve Suriye’ye (Androna, günümüzde al-Andarin) kadar uzanmıştır. Mango, Bizans’ın kompleks dünyasını öğrenciler, uzmanlar ve genel okur için açık, öz ve sade bir dil kullanarak tercüme etme ve Bizans’ı herkesin erişebileceği bir canlılığa büründürme gibi bir yeteneğe sahipti.
İleride göstereceği bilimsel başarıların bir işareti olarak, Mango, gençken sahip olduğu olağanüstü ileri görüşlülüğü sayesinde, daha yirmi bir yaşında, Revue des études byzantines’de 1949 yılında yayımladığı, Hipodrum’un euripos’u gibi karmaşık konuları mercek altına aldı. Türkçe dahil birçok dile çevrilen Byzantine Architecture (ilk olarak 1974’te İtalyanca yayımlanmıştır) ve Byzantium: The Empire of New Rome (1980) (Türkçesi Bizans: Yeni Roma İmparatorluğu, Yapı Kredi Yayınları) başlıklı eserleri ile Bizans’ın görünürlüğünü Bizans çalışmalarının bilimsel dünyasının ötesine taşımıştır. Studies on Constantinople (1993) isimli kitabı, şehrin topoğrafyası ve tarihi üzerine yazdığı bazı önemli makaleleri içerirken, Bizans İstanbul’u üzerine yayımlanması beklenen başyapıtı, hayat boyu çalıştığı bir projedir.
Cyril Mango, İstanbul’daki Bizans çalışmalarında çığır açan bir isim olmuştur ve öyle de kalacaktır. Şehre gerçekleştirdiği düzenli ziyaretler sayesinde, eski Bizans başkentinin süregelen kentsel dönüşümünün de canlı şahidi olmuştur.
Mekânı cennet olsun, Αἰωνία του ἡ μνήμη.
Exeter College 20 Haziran 1977
Değerli Dostum,
Daha önce Paris’te Mösyö Sodini’nin ellerinde gördüğüm, Boğaziçi üzerine mükemmel kitabınızı bana gönderdiğiniz için çok memnun oldum. Kitabınızdan çok şey öğrendim. Yalnız, keşke böyle bir çalışmayı hazırladığınızı daha önceden bilseydim; çünkü örneğin Beylerbeyi’nin, yıkımından önce çektiğim fotoğraflarını, kalıntıların planını sizinle paylaşabilirdim.
İlginizi çekerse diye, haftalık Times Literary Supplement’ta bir yıl önce yayımlanmış kısa incelemeyi buraya ekliyorum.
Sevgilerimle,
Cyril Mango
[1] http://www.levantineheritage.com/testi25.htm. Ayrıca bkz. David Barchard, “The Brothers Mango,” Cornucopia Magazine 19 (1999).
[2] Stephanos Efthymiadis, Claudia Rapp, Dimitris Tsougarakis’in yayına hazırladığı Bosphorus: Essays in Honour of Cyril Mango, Byzantinische Forschungen 21 (Amsterdam: Adolf M. Hakkert, 1995) kitabında bir kaynakça basılmıştır. Kendisine sunulan bir diğer armağan kitabı için bkz. Ihor Ševčenko ve Irmgard Hutter, der., Aetos. Studies in Honour of Cyril Mango Presented to Him on April 14, 1998 (Stuttgart: Teubner, 1998).
Brigitte Pitarakis, Le Centre national de la recherche scientifique